Κουρτζήδες, οι τεχνίτες της κεραμικής

Κουρτζήδες, οι τεχνίτες της κεραμικής

Τις ρίζες της κεραμικής τέχνης εδώ στην Αγιάσο θα πρέπει να τις αναζητήσουμε πολύ βαθιά μέσα στο χρόνο. Η αναπτυξιακή πορεία, που η δραστηριότητα αυτή ακολούθησε στον τόπο μας, ξεκίνησε από την αναγκαιότητα να καλυφθούν οι καθημερινές ανάγκες όχι μόνο των κατοίκων του χωριού και της ευρύτερης περιοχής, αλλά και των επισκεπτών που έρχονταν εδώ σε υστερότερα χρόνια κατά χιλιάδες, για να προσκυνήσουν το εικόνισμα της Παναγίας. Ήταν φυσικό οι άνθρωποι αυτοί να στραφούν στη γη που τους έτρεφε και να αναζητήσουν στο χώμα που πατούσαν τις πρώτες ύλες για να φτιάξουν χρηστικά για την καθημερινή ζωή τους αντικείμενα. Χρειάζονταν κούπες για να τρώνε, φλιτζάνια για να πίνουν, τσουκάλια για να ψήνουν το φαγητό τους και στάμνες για να μαζεύουν το πόσιμο νερό. Όλα αυτά τα απλά και ακαλαίσθητα στην αρχή βελτιώνονταν με το πέρασμα του χρόνου και κάποτε εξελίχτηκαν σε τέχνη των χεριών, έγιναν τρόπος ζωής και επαγγελματική ενασχόληση, που εξασφάλιζαν τα προς το ζην για όσους ασχολούνταν με αυτή τη δραστηριότητα. Στο επόμενο στάδιο έγιναν παράδοση, που συντηρείται αιώνες τώρα και περνά από γενιά σε γενιά, εξασφαλίζοντας την άρρηκτη και αδιάσπαστη συνέχεια, ώστε εμείς σήμερα να μπορούμε να μιλούμε και να υποστηρίζουμε πως κάποιες οικογένειες είναι πλέον στοιχείο της ταυτότητάς μας, στοιχείο του λαϊκού πολιτισμού που παράγει και εξάγει αυτός ο τόπος!

Σήμερα λοιπόν εγώ θα αναφερθώ σε μια τέτοια οικογένεια, στην οικογένεια των Κουρτζήδων, όχι γιατί είμαι ο πλέον κατάλληλος, αλλά γιατί ο γόνος της, ο Ηλίας Κουρτζής, είναι τόσο ταπεινόφρονας, όσο επιβάλλει αυτή η στιγμή, ώστε να βρίσκεται όχι στο βήμα, αλλά ανάμεσα στο ακροατήριο. Γράφει σε ένα σχετικό με το θέμα μας άρθρο του ο Ηλίας Κουρτζής ότι από τα τέλη του 19ου αιώνα το βάρος της μακροχρόνιας αγγειοπλαστικής παράδοσης της Αγιάσου σηκώνει στους ώμους ο ψάλτης και αγγειοπλάστης Ηλίας Κουρτζής. Αυτός όμως περπάτησε πάνω στα ίχνη των προγόνων του, που από προηγούμενες δεκαετίες είχαν αρχίσει να ασχολούνται με την Αγγειοπλαστική. Αναφέρεται ο Παναγιώτης Κουρτζής, γεννημένος στα 1820 και τα 6 παιδιά του, 5 αγόρια και 1 κορίτσι, που όλοι τους ασχολήθηκαν με την τέχνη αυτή. Ο μεγαλύτερος γιος Νικόλας Κουρτζής (1845-1920) πήρε από τον πατέρα του τη σκυτάλη και συνέχισε με το συνεργείο του την παράδοση της οικογένειας. Τα 5 παιδιά του ασχολήθηκαν με τα κεραμικά, ενώ 1 γιος του ξενιτεύτηκε στην Αμερική. Από το Νικόλα Κουρτζή πήρε τη σκυτάλη ο Ηλίας Κουρτζής, γεννημένος στα 1872.

oikogeneia_nik.koyrtzi_dekaetia_20.jpg

Αυτός έδωσε περαιτέρω ώθηση στην οικογενειακή επιχείρηση, που άρχισε πλέον να απλώνει τα πλοκάμια και να ριζώνει και στο χώρο της Παράδοσης! Πριν από το 1900 ο Ηλίας Κουρτζής δούλευε πάνω σε θέματα οικιακής χρήσης, φτιάχνοντας κουμάρια, στάμνες, γλάστρες, τέστα και άλλες κατασκευές χρήσιμες για τις ανάγκες της καθημερινής ζωής. Από τις αρχές του περασμένου αιώνα κατασκεύαζε απομιμήσεις αρχαίων Ελληνικών αγγείων, λυχνάρια, αμφορείς, υδρίες, κύλικες, στολίζοντάς τα με μυθολογικές και αρχαίες ελληνικές παραστάσεις. Τα παιδιά του Ηλία Κουρτζή, πλην της Ευμορφίας, που έμεινε νοικοκυρά και έζησε στην Αθήνα, όλα ασχολήθηκαν με την κεραμική τέχνη. Ήταν ο Νίκος Κουρτζής, γεννημένος στα 1907 και οι άλλες 4 αδελφές του. Είναι αξιοσημείωτο ότι και οι γαμπροί, που μπήκαν στην οικογένεια των Κουρτζήδων και η μοναδική νύφη, η Ελένη, γυναίκα του Νίκου, όλοι τους υπηρέτησαν την τέχνη του κεραμέως! Η Δέσποινα ήταν κεραμίστρια και ο σύζυγός της Στρατής Ασημένιος ασχολήθηκε με τα κεραμικά. Μάλιστα στα 1970 έφτιαξαν δικό τους εργαστήριο και για μία περίπου δεκαετία υπηρέτησαν την κεραμική μόνοι τους. Η Βασιλική ήταν διακοσμήτρια αγγείων και ο σύζυγός της Παναγιώτης Τζίνης ήταν άριστος τεχνίτης του τροχού. Η Αγγελική ήταν επίσης διακοσμήτρια αγγείων και ο σύζυγός της Χαράλαμπος Πανταζής ήταν χαρισματικός ζωγράφος και δεξιοτέχνης κεραμιστής. Ο Νίκος Κουρτζής πολύ ικανός χειριστής του τροχού και η σύζυγός του Ελένη, το γένος Χατζηπαναγιώτη ήταν λαϊκή ζωγράφος και διακοσμήτρια. Η Ευστρατία και ο σύζυγός της Χριστόφας Παραμυθέλλης ήταν επίσης κεραμιστές με ικανότητες.

vasiliki_koyrtzi-tzini_aggeliki_koyrti-pantazi.jpg

Για πολλές δεκαετίες όσοι ανεβοκατεβαίναμε την «Πατουμέν(η)» τους βλέπαμε να εργάζονται και να ασχολούνται με ζήλο ο καθένας κι η καθεμιά στον τομέα τους. Η τεχνική του τροχού και η τέχνη του χρωστήρα υπηρετήθηκαν από αυτούς τους ανθρώπους με τόσο μεράκι και τόση επιμέλεια, που έδωσαν ανεκτίμητα έργα τέχνης και περίτεχνα δημιουργήματα και έγραψαν το δικό τους σημαντικότατο κεφάλαιο στην ιστορία του λαϊκού μας πολιτισμού. Συνεργάζονταν αρμονικά και προϊόν αυτής της τόσο αρμονικής συνεργασίας ήταν οι δεκάδες χιλιάδες κεραμικά, χρηστικά αντικείμενα καθημερινής χρήσης και διακοσμητικά, με τα οποία όλοι μας κατά καιρούς στολίσαμε τα σπίτια μας ή που θαυμάσαμε κάποτε στις προθήκες εκθετηρίων εδώ στην Αγιάσο και σε άλλα μέρη της Ελλάδας. Όλοι μας λίγο πολύ δωρίσαμε κάποιο από αυτά σε φίλους ως αναμνηστικό, κάτι που έκαναν και οι πρόγονοί μας Αγιασώτες στα 1701, όταν επισκέφτηκαν τον Κουμαντάντη, για να προκαλέσουν απόφασή του και φιρμάνι απαλλαγής από τους δυσβάσταχτους φόρους. Ανάμεσα στα δώρα ήταν κουμάρια, λαγήνια, πιάτα και κουτρούπια από τους Κουρτζήδες. Θυμάμαι, όταν κάποτε βρήκα στις Σπέτσες, είδα στην προθήκη ενός περιπτέρου μια ομάδα κεραμικών. Αναγνώρισα αμέσως την τεχνοτροπία των Κουρτζήδων. Στη βάση τους η σφραγίδα... «ΚΟΥΡΤΖΗΣ ΠΑΝΤΑΖΗΣ ΑΓΙΑΣΟΣ ΛΕΣΒΟΥ».

ilias_kai_nikos_koyrtzis_2.jpg

Ο οργανωτικός νους της οικογενειακής αυτής επιχείρησης ήταν ο Νίκος Κουρτζής, άνθρωπος της δουλειάς, γνώστης της Τέχνης και της τεχνικής, άριστος χειριστής του τροχού. Στο χώρο της εργασίας ήταν αυστηρός και απόλυτα πειθαρχημένος, εκτός εργασίας προσηνής και καλοκάγαθος. Σκυφτός πάνω από τον τροχό έπιανε την άμορφη μάζα του πηλού και έφτιαχνε σκεύη, βάζα μαύρα, στάμνες, πιάτα, αμφορείς, τετράποδα και φτερωτά, μινιατούρες από τερακότα, πτηνόμορφες κανάτες με ραμφόσχημο στόμιο. Δίδασκε τους μαθητευόμενούς του, θεράπευε τις όποιες κακοτεχνίες έβλεπε στη δουλειά τους, απαιτούσε προσοχή και αυξημένη ετοιμότητα από τους συνεργάτες του. Με τα μακριά και ευκίνητα δάχτυλα των χεριών του λες και χάιδευε τον πηλό, λες και του μιλούσε. Μια σχέση ερωτική τον έδενε μαζί του, γιατί μόνο αυτή μπορεί να πλάσει και να δημιουργήσει τα έργα τέχνης, που εκείνος μας άφησε. Τον θυμόμαστε σκυμμένο πάνω από τον τροχό, φορώντας το σκουφάκι του να δουλεύει τον πηλό και προς το τέλος τα γυαλιά και με το αιχμηρό εργαλείο που κρατούσε στο δεξί του χέρι να αυλακώνει τη μαλακή μάζα. Εκείνος δημιουργούσε το ψυχρό κεραμικό! Κι ερχόταν η σειρά των συνεργατών του, ανδρών και γυναικών, να το πάρουν στα χέρια τους - άλλα χέρια πάλι το ίδιο μαγικά - και να το στολίσουν. Ο ζωγράφος Πανταζής και οι διακοσμήτριες Κουρτζήδαινες έπαιζαν με το χρωστήρα και με τα χρώματα, ανάμεσα στην παλέτα και στο κεραμικό. Εκείνες έδιναν ιδέες, έδιναν ψυχή στο κεραμικό. Ο Νίκος Κουρτζής εξασφάλιζε τις σωστές αναλογίες και τη συμμετρία στα δημιουργήματά του. Εκείνες τους έδιναν τη λάμψη και τη φωτεινότητα! Όλοι και όλες μαζί υπηρετούσαν το καλό γούστο και την αισθητική, καλλιεργούσαν το καλαισθητικό συναίσθημα. Αλλά για να καλλιεργήσει κάποιος το συναίσθημα των άλλων, πρέπει να έχει ο ίδιος συναίσθημα και ευαισθησίες. Όλοι και όλες της οικογένειας Κουρτζή, που εμείς γνωρίσαμε, ήταν άνθρωποι καταδεκτικοί και πρόσχαροι. Όσον αφορά στην τεχνοτροπία στα μέσα του περασμένου αιώνα ο Νίκος Κουρτζής και ο Χαράλαμπος Πανταζής προχώρησαν περαιτέρω κατασκευάζοντας ανθρωπομορφικές συνθέσεις, που στη δεκαετία του 1940 εμπλουτίστηκαν από με παραστάσεις μοναχικών ζώων, ψαριών και φυτών, αλλά και με συνθέσεις π.χ. ψάρι με βάση, τζιτζίκι με κλαδί.

diploma.jpg

Πρωτοποριακό για την εποχή του θεωρήθηκε το σύστημα μετατροπής του χρώματος του πηλού, που εφεύρε ο Νίκος Κουρτζής και του έδωσε τη δυνατότητα να δουλεύει από το 1930 το μαύρο βάζο, ζωγραφίζοντάς το με θέματα παρμένα από το φυτικό κόσμο, μαργαρίτες και άλλα λουλούδια. Για το λόγο αυτό του απονεμήθηκε από το Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας αριθμ. 3376/5.10.1931. Οι παραστάσεις φρούτων πολύ λίγο απασχόλησαν το Νίκο Κουρτζή και το Χαράλαμπο Πανταζή. Στην αλλαγή των μορφών της τέχνης και της τεχνοτροπίας τους συνέβαλε αποφασιστικά ο εκσυγχρονισμός του εργαστηρίου τους. Το 1960 χτίστηκε στο εργαστήρι των Κουρτζήδων ένα νέο καμίνι σχεδιασμένο από τον Ιταλό (Vittore Ceconi) ειδικό σ’ αυτές τις κατασκευές και με τη χρηματοδότηση του Οργανισμού Ελληνικής Χειροτεχνίας, που είχε Διευθυντή τότε το Μιχάλη Γούτο. Το χειμώνα, οπότε αναστέλλονταν οι δραστηριότητες των κεραμιστών, ο Νίκος Κουρτζής πολλές φορές πήγαινε στην Αθήνα, επισκεπτόταν εκθέσεις, συνομιλούσε με διακοσμητές, παρακολουθούσε και μαθήματα στις Σχολές Καλών Τεχνών.

h.pantazis.jpg

Ο Χαράλαμπος Πανταζής, γεννημένος στα 1914, το 1930 παρακολούθησε μαθήματα ζωγραφικής στη Σχολή Καλών Τεχνών και στο Μιλάνο στην Ιταλία σταλμένος από τον Οργανισμό Ελληνικής Χειροτεχνίας. Συνάμα επισκέφτηκε μουσεία στην Πίζα και στη Φλωρεντία και άλλες πόλεις της Ιταλίας, όπου υπήρχαν εργαστήρια. Επίσης ο Χαράλαμπος Πανταζής στη δεκαετία του 1930 δημοσίευε σκίτσα σε τοπικές εφημερίδες και ζωγράφιζε αγιογραφίες. Τέτοιες αγιογραφίες του υπάρχουν σε πολλά ξωκλήσια της Περιοχής Αγιάσου. Δικό του έργο είναι και η αγιογραφία του μοναχού Αγάθωνα, που βρίσκεται στο προσκυνητάρι στην Εκκλησία της Παναγίας. Ο Χαράλαμπος Πανταζής έφτιαξε τα σκηνικά πολλών θεατρικών παραστάσεων του Αναγνωστηρίου. Αναφέρουμε ενδεικτικά το σκηνικό της θεατρικής παράστασης «Άννα Φραγκ», της άλλης θεατρικής παράστασης «Το άνθος του γιαλού». Μάλιστα το σκηνικό αυτό είχε και στοιχεία, κινούμενα την ώρα της παράστασης. Κλασικό και πολυχρησιμοποιημένο είναι το σκηνικό του Ολύμπου, που φυλάγεται ακόμα στο Αναγνωστήριο. Ολοι της οικογένειας Κουρτζή ξεφύλλιζαν περιοδικά Τέχνης, όλες τους σκάλιζαν στα μπαούλα και στα προικιά, που τους έδωσαν οι γονείς τους, να βρουν κεντήματα βυζαντινά, να μιμηθούν μοτίβα, να αντιγράψουν σχέδια, να κατεβάσουν ιδέες πρωτότυπες και να συγκεράσουν το δικό τους σήμερα με το χθες των προγόνων τους. Και όλο έφτιαχναν, καλλιεργούσαν την τέχνη του ωραίου και δημιουργούσαν πολιτισμό! Αυτόν τον πολιτισμό μας άφησαν κληρονομιά και παρακαταθήκη οι Κουρτζήδες και όλοι οι άλλοι κεραμιστές, που πέρασαν απ’ αυτόν τον τόπο και έζησαν σ’ αυτά τα χώματα. Να γιατί είπα στο ξεκίνημα της παρουσίασής μου ότι οι Κουρτζήδες και οι Χατζηγιάννηδες και οι Ακαμάτου και όσοι αισθάνθηκαν, αισθάνονται το ρίγος αυτής της τέχνης - σήμερα ομιλούμε μόνο για κεραμιστές - όλοι λοιπόν αυτοί είναι στοιχείο της ταυτότητας του Αγιασώτη. Να πω ακόμη για το Νίκο Κουρτζή ότι τα έργα του διακρίθηκαν και ο ίδιος και οι συνεργάτες του τιμήθηκαν σε πολλές εκθέσεις, ότι άνθρωποι ειδικοί, τεχνοκριτικοί, δημοσιογράφοι, καθηγητές της Σχολής Καλών Τεχνών και άλλων Ανωτάτων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων, πολιτικοί και λογοτέχνες εκφράστηκαν για τη δουλειά τους με λόγια θαυμασμού... Να πούμε ακόμη ότι το 1940, έχοντας κάνει πλέον το γάμο του με την Ελένη, πολέμησε στην Αλβανία... Να τα πούμε και αυτά, αφού οι τίτλοι, τα διπλώματα και οι διακρίσεις είναι που χαϊδεύουν τα’ αυτιά μας και είναι φυσικό να θέλουμε να τα ακούμε! Εγώ όμως επιμένω σ’ αυτό που τόνισα προηγουμένως, ότι δηλαδή για όλους εμάς και γι’ αυτούς που θα έρθουν ύστερα από εμάς, ίσως αυτό μας κάνει και λίγο παραπάνω υπερήφανους, για όλους λοιπόν εμάς τους Αγιασώτες, οι κεραμιστές δημιουργοί αποτελούν στοιχείο ταυτότητας!

deth_1933.jpg

Σήμερα στην ιδιωτική συλλογή του Ηλία Κουρτζή, χημικού το επάγγελμα, ερασιτεχνικά ασχολούμενου με την τέχνη των προγόνων του, υπάρχουν δημιουργήματα των Κουρτζήδων ανεκτίμητης αξίας, στα οποία φαίνεται η διαδρομή που ακολούθησε η τέχνη της κεραμικής στα χέρια τους. Απ’ τα χέρια του γενάρχη Παναγιώτη Κουρτζή βγήκαν ως επί το πλείστον χρηστικά αντικείμενα, λαγήνια, φουφούδες κανάτια κ.τ.λ. Απ’ τα χέρια του Νικόλα Κουρτζή, εκπροσώπου της δεύτερης γενιάς, βγήκαν χρηστικά αντικείμενα για τις καθημερινές ανάγκες π.χ. κρυολόγος, τουμπελέκι και άλλα αντικείμενα για διακόσμηση π.χ. προτομή Πεχλιβάνη. Με τον εκπρόσωπο της τρίτης γενιάς, Ηλία Κουρτζή του Νικόλα, εισάγεται στα κεραμικά ο διάκοσμος, που έχει ανθρωπόμορφα στοιχεία και στοιχεία παρμένα από το φυτικό περιβάλλον με λευκό χρώμα ή σε ποικιλία χρωμάτων Π.χ. κμάρια, κουτρούπια. Στα χέρια του Νίκου Κουρτζή του Ηλία, εκπρόσωπου της τέταρτης γενιάς, η Κεραμική έκανε πολλά βήματα μπροστά και από άποψη τεχνοτροπίας και από άποψη αισθητικής. Ο Νίκος Κουρτζής εκτός των άλλων μας έδωσε αλογοκανατάκια και άλλα ζωόμορφα κεραμικά, πιατέλες με διάκοσμο. Σε ορισμένα από αυτά είναι εμφανής η επίδραση από την Ανατολή π.χ. το πλεκτό χερούλι στις κανάτες. Εκείνο όμως που αποτέλεσε καινοτομία στην τέχνη του Νίκου Κουρτζή ήταν τα μαύρα βάζα με επίθετα φυτικά στοιχεία και ψυχρή διακόσμηση (λαδομπογιές). Ο εκπρόσωπος της πέμπτης γενιάς Ηλίας Κουρτζής του Νίκου, στις ώρες της σχόλης μας έδωσε κάποια δείγματα της τέχνης του στο βαθμό που μπόρεσε να την υπηρετήσει, γιατί έχει να ασχοληθεί με τόσα άλλα.

Ρώτησα προσφάτως το φίλο μου Ηλία τι θα ήθελε να πει ο ίδιος για τον πατέρα του... Μου απάντησε πως ήταν αυστηρός και απαιτητικός πρώτα από τον εαυτό του και έπειτα από τους συνεργάτες του. Αυτό στενοχωρούσε και τον ίδιο και φυσικά εκείνους! Όμως ήταν απαραίτητο, για να γίνουν καλοί επαγγελματίες! Συμπλήρωσε μάλιστα πως κάθε Σάββατο είχε έτοιμο για τον καθένα, την ώρα που σχολνούσε απ’ τη δουλεία, το φακελάκι, με τα μεροκάματα και με την αμοιβή της βδομάδας, ακόμη και σε δύσκολες για τη δουλειά του κεραμίστα εποχές!

Κυρίες και κύριοι,

αυτό που είπε ο Ηλίας Κουρτζής για τον πατέρα του δεν είναι ούτε πρωτάκουστο ούτε παράλογο. Θα μπορούσαμε να το πούμε και πολλοί άλλοι και για τους δικούς μας πατεράδες ακόμα και για τον εαυτό μας. Και δεν είναι παράλογο, γιατί δείχνει άνθρωπο υπεύθυνο, συνεπή και δίκαιο! Οι συνάδελφοί του στην τέχνη τον αγαπούσαν και τον εμπιστεύονταν. Του ανέθεσαν για πολλά χρόνια να κρατά το ταμείο του σιναφιού τους, που έχει προστάτη τον Άγιο Χαράλαμπο.

tameio_synafioy.jpg

Κυρίες και κύριοι,

η σημερινή εκδήλωση δεν είναι τόσο για κείνους που έφυγαν, γιατί οι δημιουργοί και οι άξιοι τιμητικών διακρίσεων και επαίνων όσο ζουν δεν αρέσκονται με τις τυμπανοκρουσίες αυτού του είδους. Περνούν αθόρυβα, όσο γίνεται πιο αθόρυβα, αφοσιώνονται σ’ αυτό που επέλεξαν να υπηρετήσουν, δημιουργούν κι αυτά που δημιούργησαν, γίνονται οι καλύτεροι πρεσβευτές και το όχημα, για να ταξιδεύσει η φήμη τους μακριά από στεριές και θάλασσες. Εμείς κι όσοι θα έρθουν ύστερα από εμάς, εμείς θα πρέπει να τους θυμούμαστε, γιατί έτσι προσδιοριζόμαστε, ανακαλύπτουμε τις ρίζες μας και παίρνουμε το οξυγόνο, που μας χρειάζεται για να ζήσουμε, για να συνεχίσουμε να υπάρχουμε.

Ηλία, προσωπικά - δεν πειράζει που θα το πω και θα το ακούσουν κι άλλοι - προσωπικά θέλω να σου πω πως σέβομαι τη μνήμη του Νίκου Κουρτζή, γιατί ήταν ο πατέρας ενός παιδικού φίλου μου. Όσο ζούσε όμως τον εκτιμούσα ιδιαίτερα για την επίσκεψη φιλοφρόνησης που σε δύσκολα χρόνια έκανε στο δικό μου πατέρα! Ευχαριστώ τον κ. Δήμαρχο και σας τους συγγενείς, που με εμπιστευτήκατε να μιλήσω για ένα θέμα, που δεν είμαι ειδικός και το προσέγγισα τις τελευταίες βδομάδες. Γι’ αυτό και παρακαλώ η κρίση του ακροατηρίου να είναι όσο πιο επιεικής!

(Ομιλία του φιλόλογου Βασίλη Κωμαΐτη στο Κινηματοθέατρο του Αναγνωστηρίου Αγιάσου στις 8 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 2007, στο πλαίσιο τιμητικής εκδήλωσης του Δήμου Αγιάσου αφιερωμένης στην αγιασώτικη κεραμική.)