Τα λιοτρίβια της Αγιάσου

Η σχεδόν ολοσχερής εξάρτηση της τοπικής κοινωνίας από την αγροτική οικονομία και ιδιαίτερα από την ελαιοκαλλιέργεια συνέβαλε στο χτίσιμο αρκετών ελαιοτριβείων στην Αγιάσο ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα. Για την ελαιοποίηση της μεγάλης παραγωγής τα παλιά τα χρόνια υπήρχαν στο χωριό ελαιόμυλοι, σ’ όλες σχεδόν τις συνοικίες. Επειδή δεν προλάβαιναν να κατεργαστούν τις ελιές, για να μη χαλάσουν, τις αλάτιζαν. Τα αμπάρια τα είχαν οι παραγωγοί στα σπίτια τους. Οι ελαιόμυλοι κάνανε μόνο την ελαιοποίηση. Η μεγάλη παραγωγή οδήγησε στην κατασκευή ελαιοτριβείων, τα οποία με βάση το έτος κατασκευής τους ήταν τα εξής:

1) Το παλιό ελαιοτριβείο της Παναγίας Αγιάσου (παλιά μηχανή) που χτίστηκε το 1879 στο «Καμπούδι». Ήταν το πρώτο ατμοκίνητο ελαιοτριβείο της Αγιάσου, με 4 υδραυλικά πιεστήρια και αποθήκες ελιάς (αμπάρια) και λαδιού. Σήμερα στη θέση του είναι το Δημοτικό Κέντρο Νεότητας και το σχολικό συγκρότημα του Γυμνασίου-Λυκείου Αγιάσου.

Επειδή οι ελαιόμυλοι που σώθηκαν από τη μεγάλη πυρκαγιά του 1877 (γιαγκίνι) δεν επαρκούσαν για την έκθλιψη του ελαιοκάρπου, η Δημογεροντία δανείστηκε χρήματα από τον Αρχιμανδρίτη και Ελληνοδιδάσκαλο Ευγένιο Θάλασσα και από τον υφασματοπώλη Δημήτριο Γλεζέλη, για να χτίσει ατμοκίνητο ελαιοτριβείο, το οποίο να έχει δυο κατακόρυφες μυλόπετρες και σιδερένια πιεστήρια και στο οποίο να αλέθονται τη μέρα 25 μόδια. Επειδή τα χρήματα  που δανείστηκε δεν επαρκούσαν, η Δημογεροντία συγκάλεσε συνέλευση των νοικοκυραίων στην οποία αποφασίστηκε να πληρώσουν και όλοι οι κάτοικοι (πλην των φτωχών, χήρων και ορφανών) από δυο ημερομίσθια (προς 20 γρόσια το καθένα), να πουλήσει και η εκκλησία αγροκτήματα και να γραφτεί το ελαιοτριβείο στο όνομά της. Τα μηχανήματά του αγοράστηκαν από το ελληνικό μηχανουργείο Δ.Ισηγόνη στη Σμύρνη αντί 2.215 λιρών Τουρκίας, εκτός από τρεις μυλόπετρες, τη μεταφορά των εργαλείων, τα ναύλα του τελωνείου και τα έξοδα τοποθέτησης. Τα μηχανήματα και οι μυλόπετρες ήρθαν με καράβι στο Ντίπι. Από εκεί μεταφέρθηκαν στην Καρύνη με βόδια και μουλάρια και από την Καρύνη μέσω της «πατουμένης» (επειδή δεν υπήρχε ακόμα ο αμαξιτός δρόμος) με μεγάλες δυσκολίες έφτασαν στην Αγιάσο. Στον περίβολο του ελαιοτριβείου κτίστηκαν αποθήκες για τον ελαιόκαρπο, που αχρήστευσαν τις αποθήκες των σπιτιών. Δίπλα του χτίστηκαν και ελαιαποθήκες με πιθάρια και βυτίνες. Το ατμοκίνητο αυτό ελαιοτριβείο ήταν το τρίτο πάνω στη Λέσβο (υπήρχε ένα στη Γέρα και ένα στη Μυτιλήνη των Κουλαξίζηδων). Ανήκε στο Νοσοκομείο Αγιάσου. Το 1900 κοντά στο παλιό χτίστηκε και νέο μεγαλύτερο ατμοκίνητο ελαιοτριβείο. Αργότερα περιήλθε στην ιδιοκτησία του ΤΑΔ Αγιάσου. Από το 1999 ανακαινίστηκε με πιστώσεις του νομαρχιακού προϋπολογισμού και διαμορφώθηκε σε Κέντρο Νεότητας του Δήμου Αγιάσου.

2) Το ελαιοτριβείο του Παναγιώτη Σαπουναδέλη (επονομαζόμενου Τοκιστή) στη θέση «Μπογιατζή». Ήταν ατμοκίνητο και χτίστηκε γύρω στα 1885-1900. Είχε 4 υδραυλικά πιεστήρια, αποθήκες ελιάς και λαδιού. Τα μηχανήματά του αγοράστηκαν από μηχανουργεία του Πειραιά και ήρθαν στο χωριό από το Ντίπι. Το 1928 με διαθήκη του το παραχώρησε στο Νοσοκομείο Αγιάσου. Διατηρούνται το φουγάρο και ερείπιά του.

3) Το δημοτικό ελαιοτριβείο στο «Καμπούδι» απέναντι από το δημοτικό γυμναστήριο (καινούρια μηχανή). Πρόκειται για τεράστιο κτιριακό συγκρότημα που περικλείεται από ψηλό λιθόκτιστο μανδρότοιχο και βρίσκεται επί του κεντρικού δημοτικού δρόμου στο «Καμπούδι» απέναντι από το δημοτικό γήπεδο Αγιάσου. Το συγκρότημα αποτελείται από το κυρίως κτίριο του παλιού ελαιοτριβείου και από βοηθητικά κτίσματα (αμπάρια ή μπατές) τα οποία είναι κατασκευασμένα στον αύλειο χώρο του. Το κυρίως κτίριο του ελαιοτριβείου στεγάζεται με παραδοσιακή δίρριχτη κεραμοσκεπή με βυζαντινά κεραμίδια. Τα βοηθητικά κτίσματα (παλιότερα ήταν αποθήκες ελαιοκάρπου, ελαιολάδου, κλπ) είναι, είτε λιθόκτιστα, είτε μεικτής κατασκευής δηλαδή λιθοδομή με στοιχεία συμπαγούς τουβλοδομής, συμπληρωμένη με ξύλινα στοιχεία. Καλύπτονται με δίρριχτη ξύλινη κεραμοσκεπή με βυζαντινά κεραμίδια. Η χρονολογία κατασκευής του κτιριακού αυτού συγκροτήματος ανάγεται στις αρχές του αιώνα (περίπου το 1900). Διέθετε 6 πιεστήρια και αποθήκες ελιάς. Πάντα όμως λειτουργούσε με πέντε, γιατί το έκτο ήταν χαλασμένο. Το κτιριακό συγκρότημα του παλιού Δημοτικού Ελαιοτριβείου που βρίσκεται στη θέση «Καμπούδι» χαρακτηρίσθηκε ως διατηρητέο, γιατί πρόκειται για συγκρότημα κτιρίων που διαθέτει πολύ αξιόλογα χαρακτηριστικά  παραδοσιακά αρχιτεκτονικά και μορφολογικά στοιχεία που θα πρέπει να διατηρηθούν γιατί αποτελούν τυπικά δείγματα τόσο της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής όσο και της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της περιοχής (σχετική η αριθμ. ΔΠΑ/8359/98/21.1.99 απόφαση Υπουργού Αιγαίου που δημοσιεύτηκε στο 77/τευχος Δ/11.2.99 ΦΕΚ). Γύρω στο 1973 ανακαινίστηκε και ηλεκτροκινήθηκε.  Από το 1990 δεν λειτουργεί.

4) Το 1908 έγινε το έβδομο στην Καρύνη των αδελφών Δημητρίου και Παναγιώτη Δουκάρου, με 4 πιεστήρια. Σήμερα μένουν μόνο το φουγάρο και οι κτιριακές εγκαταστάσεις του.

5) Το 1913-1914 έγινε το τέταρτο ελαιοτριβείο του Γρηγορίου Τζανετή στο Σταυρί με ένα πιεστήριο. Στη θέση του αργότερα έγινε το αρτοποιείο Μιχάλη Βουρλή.

6) Το 1917-1918 έγινε το πέμπτο λιοτρίβι της Αγιάσου στο Καμπούδι, των Σκουτέλη-Δεμιργκέλη. Το αγόρασαν οι αδελφοί Βουνάτσου και το ανακαίνισαν. Εδώ και πολλά χρόνια δεν λειτουργεί.

7) Το 1929 έγινε στη θέση «Καμπούδι» το έκτο του Ελαιουργικού Πιστωτικού Συνεταιρισμού Αγιάσου (νυν Αγροτικού Συνεταιρισμού Αγιάσου). Ήταν ηλεκτροκίνητο με 4 πιεστήρια. Εκσυγχρονίστηκε και λειτουργεί με φυγοκεντρικό σύστημα. Είναι το μόνο ενεργό ελαιοτριβείο στην Αγιάσο.