Άγιστρο-κλήδονας

Λαογραφικά στοιχεία

Τα λαϊκά έθιμα και οι δοξασίες που συνδέονται με τη γιορτή του Αι Γιαννιού στις 24 Ιουνίου έχουν προχριστιανική προέλευση και σχετίζονται με την κίνηση του ήλιου. Σε πολλά μέρη η μέρα αυτή ονομάζεται λιοτρόπι και η γιορτή τ’ Αι Γιαννιού τ’ Ηλ’τρουπιού, γιατί στο χριστιανικό εορτολόγιο τοποθετήθηκε πάνω στη θερινή τροπή του ήλιου. Στις 21 προς 22 Ιουνίου ο ήλιος φτάνει στο βορειότερο σημείο της τροχιάς του, πράγμα που για τους λαούς που κατοικούμε στο βόρειο ημισφαίριο σημαίνει ότι περνά από το πλησιέστερο σε μας σημείο, γι’ αυτό και οι μέρες είναι οι μεγαλύτερες του έτους. Στη συνέχεια ο ήλιος αρχίζει να τρέπεται προς το νοτιά οπότε οι μέρες αρχίζουν σταδιακά να μικραίνουν, μέχρι τις 24 Δεκεμβρίου, οπότε φτάνει ο ήλιος στο σημείο της χειμερινής τροπής του (χειμερινό ηλιοστάσιο), δηλαδή τρέπεται και πάλι προς το βορά και οι μέρες αρχίζουν να μεγαλώνουν.

Η χριστιανική εκκλησία ενσωμάτωσε την πορεία του ήλιου μέσα στην οργάνωση του δικού της χρόνου, χρησιμοποιώντας δυο μορφές: τον Χριστό και τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Στη χειμερινή τροπή του ήλιου (στις 25 Δεκεμβρίου), τότε που το ηλιακό φως αρχίζει να αυξάνει, τοποθέτησε τη γέννηση του Χριστού. Στη θερινή τροπή του ήλιου (24 Ιουνίου), τότε που το φως αρχίζει να μειώνεται, τοποθέτησε το Γενέθλιο του Ιωάννη του Προδρόμου. Στις ισημερίες, εαρινή και φθινοπωρινή, δηλαδή στα άλλα δύο κρίσιμα σημεία της ηλιακής τροχιάς, τοποθέτησε αντίστοιχα τη Σύλληψη του Χριστού (Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, στις 25 Μαρτίου) και τη Σύλληψη του Ιωάννη του Προδρόμου (στις 23 Σεπτεμβρίου). Όπως λέει κι ο λαός μας, ο Χριστός κι ο Αι Γιάννης ο Πρόδρομος βαστούν τον κόσμο και την αλήθεια. Γιατί ο ήλιος είναι για τον πλανήτη μας η πηγή της ζωής και της αλήθειας, αφού όλα φανερώνονται μέσα στο φως (ουδέν κρυπτόν υπό τον ήλιον!).

Η κίνηση αυτή ονομάζεται τροπή του ήλιου, δηλαδή λιοτρόπι στη γλώσσα του λαού μας.

Τα έθιμα της γιορτής χωρίζονται σε δυο κατηγορίες. Σ’ αυτά που συμβολίζουν τον ήλιο αναπαράγοντας τη μορφή του στη γη όπως οι φωτιές του Αι Γιαννιού, τα λεγόμενα στην Αγιάσο «Κάψαλα» ή «Άγιστρου» που γινόταν στις 23 Ιουνίου (παραμονή των Γενεθλίων του Ιωάννου Προδρόμου του Βαπτιστού). Το έθιμο να ανάβουν φωτιές είναι πανευρωπαϊκό, με πολλές όμως παραλλαγές από τόπο σε τόπο. Και στην Ελλάδα κάθε τόπος έχει τις δικές του συνήθειες, τόσο στο άναμμα όσο και στο πήδημα της φωτιάς. Η φωτιά έχει καθαρτικό και αποτρεπτικό περιεχόμενο, δηλαδή εξαγνίζει – καθαρίζει το σώμα και το πνεύμα και παράλληλα ξορκίζει – διώχνει το κακό.

Μια άλλη κατηγορία εθίμων είναι αυτά που αποσκοπούν στην αξιοποίηση της δύναμης του ήλιου, όπως οι διάφορες μαντικές πρακτικές, με κυρίαρχο τον «Κλήδονα».

Τις μέρες του θερινού ηλιοστασίου η αποκαλυπτική δύναμη του ήλιου είναι τόσο ισχυρή που – σύμφωνα με τη λαϊκή πίστη – γίνεται ικανή να φανερώνει ακόμα και τα μελλούμενα. Υπάρχουν κατά τόπους διάφορα είδη μαντικών πράξεων που γίνονται την παραμονή ή ανήμερα της γιορτής του Αι Γιαννιού. Το πιο γνωστό μαντικό έθιμο ωστόσο είναι ο κλήδονας. Η λέξη προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «κληδών», που σημαίνει λέξεις ή φράσεις τυχαίες που ακούγονται κατά τη διάρκεια μαντικών τελετών και στις οποίες αποδίδεται έπειτα προφητική σημασία. Αυτά τα τυχαία προφητικά ακούσματα με την πάροδο του χρόνου έγιναν στιχάκια που διασώζονται μέχρι σήμερα από την προφορική λαϊκή μας παράδοση (τα λεγόμενα «λόγια του κλήδονα»).

1. ΤΡΟΠΟΙ ΛΑΪΚΗΣ ΜΑΝΤΕΙΑΣ

Δεν υπάρχει μάλλον μέρος στην Ελλάδα, στο οποίο την παραμονή του Αι Γιαννιού να μην ανάβουν φωτιές. Τ’ Αι Γιαννιού τ’ Ηλ’ τρουπιού ονομάζεται σε πολλά μέρη, γιατί εκείνη τη μέρα παίρνει τροπή ο ήλιος (Θερινό Ηλιοστάσιο). Ο ήλιος λοιπόν, πηγή ζωής, αναπαράγεται στη γη με τη μορφή της φωτιάς. Το έθιμο να ανάβουν φωτιές, όπως προαναφέρθηκε, συναντάται μεν σε πολλά μέρη, αλλά παρουσιάζει  σημαντικές διαφορές ως προς το άναμμα και το πήδημα της φωτιάς.

Μια άλλη κατηγορία εθίμων συνδέεται με την αποκαλυπτική δύναμη του ήλιου που είναι τόσο ισχυρή, ώστε μπορεί να φανερώσει τα μελλούμενα. Με διάφορους τρόπους, λοιπόν, προσπαθούσαν οι γυναίκες να μαντέψουν το μέλλον με κύριο μέλημα βέβαια τον μέλλοντα σύζυγό τους.

Τη μέρα του άγιστρου οι κοπέλες ετοίμαζαν το αυγό. Σ’ ένα ποτήρι με νερό έριχναν το ασπράδι από το αυγό, σκέπαζαν το ποτήρι και το άφηναν έξω στ’ αστέρια. Την άλλη μέρα (μέρα της γιορτής του Αι Γιαννιού) το έπαιρναν νωρίς μέσα πριν βγει ο ήλιος, γιατί δεν έπρεπε να το δει. Το αυγό έκανε διάφορα σχέδια μέσα στο νερό, τη σημασία των οποίων εξηγούσαν γυναίκες ειδικές. Ανάλογα με τα σχήματα λοιπόν που έκανε το αυγό στο ποτήρι, οι κοπέλες μάθαιναν αν θα παντρευόντουσαν, τι δουλειά θα έκανε ο άνδρας τους κτλ.

Εκτός από το αυγό την παραμονή του Αι Γιαννιού οι κοπέλες χρησιμοποιούσαν και άλλο τρόπο να προβλέψουν το μέλλον τους. Έπαιρναν ένα ταψί, έριχναν μέσα νερό και μέσα στο νερό 2 σπυριά σιτάρι, από τα οποία το ένα συμβόλιζε το γαμπρό και το άλλο τη νύφη. Αν τα σπυριά συναντιόντουσαν, σωστά μαντέψατε, θα γινόταν γάμος εκείνη τη χρονιά. Αν όμως έμεναν το ένα μακριά από το άλλο, ο γάμος ήταν ακόμα μακριά ή δε θα γινόταν καθόλου. Αν το σπυρί-γαμπρός κυνηγούσε το σπυρί-νύφη, σήμαινε πως ο νέος αγαπούσε τη νέα και το αντίστροφο.

Τα όνειρα είναι πολλές φορές αποκαλυπτικά και οι γυναίκες τα συμβουλεύονταν τακτικά. Την παραμονή του Αι Γιαννιού έβαζαν κάτω από το προσκεφάλι τους τρία κουβάρια, το ένα με κόκκινη κλωστή, το άλλο με άσπρη και το τρίτο με μαύρη. Το πρωί με κλειστά τα μάτια έβαζαν το χέρι κάτω από το μαξιλάρι και έπιαναν ένα. Αν έπιαναν το κόκκινο, πλούσιο άνδρα θα έπαιρναν, φτωχό αν έπιαναν το άσπρο και χήρο αν η ατυχία τους το είχε να πιάσουν το μαύρο.

Υπήρχε βέβαια και τρόπος να μαντέψουν το πόσο γρήγορα θα παντρεύονταν. Έπαιρναν ένα ποτήρι με νερό, έδεναν μια βέρα σε μια τρίχα και την κρατούσαν σταθερά πάνω από το ποτήρι. Όταν άρχιζε να κουνιέται η τρίχα πέρα δώθε, πίστευαν πως αν κτυπούσε γρήγορα από τη μια μεριά του  ποτηριού στην άλλη, ο γάμος δε θ’ αργούσε, αν όμως κτυπούσε αργά, η νύφη έπρεπε να περιμένει.

Τέλος, είχαν και τρόπο να προβλέπουν το επάγγελμα του μέλλοντος συζύγου. Έλιωναν μολύβι σ’ ένα  κουτί, συνήθως κονσερβοκούτι, και στη συνέχεια το έριχναν μέσα σε μια κούπα ή πιάτο. Μέσα στο μολύβι έβλεπαν διάφορα σχήματα όπως σφυριά, φούρνο, τραπέζι κτλ. Ανάλογα με το σχήμα έβγαζαν και το συμπέρασμα για το επάγγελμα του μέλλοντος συζύγου. 

2. ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΟΥ ΑΓΙΣΤΡΟΥ

Στην Αγιάσο το έθιμο λέγεται Κάψαλα ή Άγιστρο. Στις 23 του Ιούνη μετά τη δύση του ήλιου σε κάθε τρίστρατο στο χωριό άναβαν φωτιές με κλαδιά που μάζευαν από τα χωράφια. Οι κοπέλες βαστώντας με το ένα χέρι μια πέτρα πάνω στο κεφάλι και με το άλλο τη σέλα της βράκας τους πηδούσαν πάνω από τη φωτιά λέγοντας:

Άγιστρου, παράγιστρου

πέτρα στου τσιφάλι σου

σίδηρου στη μέση σου

τσι σκατά στου φέσι σου.

Στη φωτιά του άγιστρου καίγονταν τα στεφάνια της πρωτομαγιάς.

Από τρία σπίτια που είχαν Μαρίες έπαιρναν αλεύρι και αναμειγνύοντάς το με νερό, αλάτι και μέλι έφτιαχναν πίτα την οποία έψηναν στα κάρβουνα του Άγιστρου. Από την πίτα αυτή έτρωγαν όλες οι ανύπαντρες κοπέλες και έβαζαν και ένα κομμάτι στο μαξιλάρι τους, για να δουν στον ύπνο τους τον μέλλοντα σύζυγο.

Την ημέρα του Άγιστρου οι γυναίκες άνοιγαν τα σεντούκια και έβγαζαν στον ήλιο τα ρούχα τα οποία δεν μπορούσαν να πλύνουν. Τα ρούχα έπρεπε να μείνουν έξω στ’ αστέρια όλη τη νύχτα, γιατί πίστευαν πως αν τα δουν τ’ άστρα, δε θα έπιαναν σκώρο. Όταν έβαζαν ξανά τα ρούχα στα σεντούκια, έριχναν μέσα τα φύλλα καρυδιάς, πάνω στα οποία γονάτιζαν της Αγίας Τριάδος. Τ’ αποξηραμένα φύλλα καρυδιάς θεωρούνται κατάλληλα, για να κρατούν το σκώρο μακριά από τα ρούχα.

3. ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΟΥ ΚΛΗΔΟΝΑ

anoigma.jpg

Ο κλήδονας ετοιμαζόταν την παραμονή του Αι Γιαννιού μετά το άγιστρο. Γέμιζαν μια γραγούδα (πήλινο κανάτι) με νερό και μέσα έριχνε η κάθε κοπέλα από ένα αντικείμενο ριζικό ή σημάδι, όπως: δαχτυλίδι, σκουλαρίκι, κουμπί, δαχτυλήθρα κτλ. Στη συνέχεια κάλυπταν το δοχείο με ένα πανί και το έβαζαν σε κάποιο σημείο μέσα στο σπίτι ή στο φούρνο. Εκείνη τη μέρα συνήθως ζύμωναν και ο φούρνος ήταν ζεστός, άρα ζεσταινόταν και το νερό του κλήδονα. Μέσα στο νερό, εκτός από τα πράγματα που έβαζαν οι κοπέλες, έβαζε η κάθε μια και από ένα σημαδεμένο φύλλο συκιάς και το άφηναν εκεί μέχρι το πρωί. Το πρωί εξέταζαν το φύλλο. Αν είχε μαζέψει, η κοπέλα θ’ αργούσε να παντρευτεί, ενώ αν είχε μείνει όπως το είχαν βάλει, ο γάμος θ’ ρχόταν γρήγορα. Όταν οι κοπέλες έριχναν μέσα στον κλήδονα τ’ αντικείμενα, έπλεναν με το νερό τα χέρια τους, πράγμα που τις προστάτευε από τις απροσεξίες, όπως σπασίματα κτλ.

Την άλλη μέρα το πρωί στις 24 του Ιούλη οι κοπέλες έπρεπε να σηκωθούν και με το γκουμάρι (πήλινο δοχείο)  να πάνε στη βρύση να φέρουν το αμίλητο νερό, να πιουν να ξεδιψάσουν από την αλμυρή πίτα που είχαν φάει την προηγούμενη  βραδιά. Όποιο αντρικό όνομα άκουγαν στη διαδρομή, αυτό θα ήταν και  το όνομα του άντρα τους. Άλλες κοπέλες που γνώριζαν το μυστικό  καημό αυτής που πήγαινε για το αμίλητο νερό, φώναζαν το όνομα που ήθελε ν’ ακούσει, για να την πειράξουν. Πριν βγάλουν τον κλήδονα, έπαιρναν κερί από τις μέλισσες, το έβαζαν στη φωτιά να λιώσει και το έριχναν μέσα σ’ ένα φλιτζάνι του καφέ που περιείχε νερό. Το κερί πάγωνε στην επιφάνεια. Προσεκτικά αφαιρούσαν το κερί από το φλιτζάνι και διάβαζαν επάνω το όνομα του άνδρα που θα παντρεύονταν. Τον κλήδονα τον άνοιγαν το απόγευμα προς το βράδυ. Τον στήνανε  κάπου μέσα στο δρόμο όπου συγκεντρωνόταν κόσμος πολύς. Κουκουλώνανε μια γυναίκα με ένα πανί, για να μη βλέπει τα αντικείμενα που θα έπιανε μέσα από τη γραγούδα. Η γυναίκα αυτή ή και οι άλλες που κάθονταν γύρω έλεγαν διάφορα δίστιχα, πολλά από τα οποία ήταν αδιάντροπα.

Ο κλήδονας άνοιγε πάντα με τα εξής λόγια:

Ανοίξιτι του κλήδουνα

στ’ Αγιου Γιαννιού τη χάρη

Κι όποια ‘χει καλουρίζικου,

τώρα θε να προβάλει.

7789c280-4205-4ad7-8e3e-bc2b2579ef6a.jpg

Η σκεπασμένη γυναίκα έπιανε ένα αντικείμενο και το δίστιχο που είχε ειπωθεί πριν αντιστοιχούσε στην κοπέλα στην οποία ανήκε το αντικείμενο. Όταν τελείωναν όλα τα αντικείμενα, η σκεπασμένη γυναίκα πετούσε το πανί και άδειαζε τα νερό πάνω σε όσους βρίσκονταν γύρω τους μουσκεύοντάς τους.

Οι άνδρες δεν έδιναν πολύ σημασία στο έθιμο αυτό, γι’ αυτό και όταν άκουγαν λόγια που τα θεωρούσαν ασήμαντα, έλεγαν «Αυτά τα λεν στον κλήδονα» ή «αυτά να τα πεις στον κλήδονα».

3.1. ΣΤΙΧΟΙ ΤΟΥ ΚΛΗΔΟΝΑ

Ανοίξιτι του κλήδουνα να βγει χαριτουμένους

να βγει τσι ένας γδόχειρας μι τα μαλλιά τλιμένους.

Ανοίξιτι του κλήδουνα τσι στρώσιτι χουρτάρια

για να πιράσ’ γη γυναίκα μου μι τα στραβά πουδάρια.

Ανοίξιτι του κλήδουνα τσι στρώσιτι σιλτέδις

τσι θα κατέβ’ γιου μπούτσους μι ‘που μέσα ‘πι τα’ς μπαχτσέδις

Τη Κυριακή ‘σι πέρδικα τη σκόλη ΄σι τρυγώνα

άμα σι δω καθιρμινή εισ΄ ίδια αχιλώνα.

Τώρα κουντά ήβγι τα’ αγγούρ’ τα’ είνι ωραίου φρούτου.

Δώσι μ’ κουπέλα μ’ συ απ’ αυτό τσι δίνου σ’ γω πι τούτου.

Δεν τούξιρα Μαρίγια μου πως αγαπάς τα σύκα

να σου φυτέψου μια συκιά πας του κουρμιού σ’ την τρύπα.

Πότι θαν έρτ’ ένας τσιρός να γίνουμι ίσια-ίσια

να’ μι γω μι του σώβρακου τσι συ μι τη πκαμίσα.

Καταμισή στη κάμαρα γαμπρός καλτσέβ’ τη νύφη

τσ’ απί τη γλύκα τη πουλλή τα δάχτυλά του γλύφει.

Πάνου απί του γόνατου τσι κάτου απ’ τη μέση

έχεις μια ζαχαρότρυπα που χουρτασμό δεν έχει.

Μια μαύρη πέτρα δε θα βρω να σπάσω το κεφάλι

όσα παθαίνει το κορμί τα φταίει το κεφάλι.

Ου παπάς μεσ’ την αντάρα κυνηγούσε μια γαϊδάρα

στάσου, στάσου βλογημένη τώρα πούνι σηκουμένη.

4. ΤΑ ΕΘΙΜΑ ΤΟΥ ΑΓΙΣΤΡΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΛΗΔΟΝΑ ΣΗΜΕΡΑ

Ευτυχώς τα έθιμα του Άγιστρου και του Κλήδονα είναι ακόμα ζωντανά στην Αγιάσο, αν και δεν συμβαίνουν σε κάθε γειτονιά όπως παλιά. Υπάρχουν όμως γειτονιές όπου ανάβονται φωτιές, ψήνονται οι πίτες και ετοιμάζεται ο κλήδονας. Ακόμα και οι νέες κοπέλες μένουν ακόμα πιστές στο έθιμο του αυγού. Έχει εκλείψει όμως το έθιμο του αμίλητου νερού, αφού δεν υπάρχουν πλέον κοινοτικές βρύσες παρά ελάχιστες. Τις φωτιές πηδούν σήμερα και άνδρες και γυναίκες, χωρίς όμως να κρατούν πέτρα στο κεφάλι. Συμμετοχή στον κλήδονα έχουν σήμερα και οι άνδρες, αφού πλέον βάζουν και αυτοί αντικείμενα μέσα στον κουβά.